W książce Serca pod lodem Katarzyna Ryrych po raz kolejny zaprasza czytelników do świata PRL-u, który jest jej niezwykle bliski. Pisarka w wywiadach wielokrotnie podkreśla, że z przyjemnością rekonstruuje czasy swej szumnej młodości – mające niezaprzeczalny czar – i odmalowuje je w opowieściach dla młodzieży. Utwór posiada imperatyw autobiograficzny – sporo w nim wspomnień pisarki przenikających się z fikcją, co sprawia, że mamy wrażenie jakbyśmy byli częścią tej wielowymiarowej historii. Szczególnie ci, którzy pamiętają wydarzenia lat 80-tych w Nowej Hucie, gdzie toczy się akcja powieści.
Główną bohaterką powieści jest Julka, której ojciec, nazywany „czerwonym”, należy do socjalistycznej partii, dzięki czemu rodzinie na niczym nie zbywa. Inaczej wygląda sytuacja życiowa i materialna w domach bliskich jej osób – przyjaciółki Kariny oraz narzeczonego Romka. Rodziny Kariny i Romka pracują w kopalniach oraz w hucie od pokoleń przez co ich byt jest nieustannie zagrożony czynnikami fizycznymi oraz politycznymi. Julka wychowywana pod szklanym kloszem na początku powieści idealistycznie i romantycznie myśli o przyszłości z Romkiem. Dziewczyna, która ma wszystko, postrzega siebie i Romka jako Romeo i Julię, buja w obłokach, myśli o intymnych chwilach spędzonych z chłopakiem i szuka sposobu, aby rodzice go zaakceptowali. Dotyczy to szczególnie despotycznego ojca, który gardzi wybrankiem córki, nie ukrywa też, że zawsze marzył o synu, a Julka nie jest spełnieniem jego marzeń.
Balansowanie między coraz trudniejszą rzeczywistością socjalistycznej Polski, a własnymi marzeniami o szczęściu, rodzinie, miłości, niezależności i wolności szybko dobiega końca. Julka, Romek i studentka AGH Karina odkrywają, jak wygląda życie w kraju pełnym ograniczeń, ale też gotowym na zmiany, dzięki ludziom pragnącym obalić reżimowy system. Nadzieja na lepszą Polskę, tak bliska przyjaciołom Julki, sprawia, że i ona decyduje się być opozycjonistką i wierzyć w wartości honorowane przez Romka i Karinę, za to obce jej partyjnemu ojcu. Julka postrzega ojca jako hipokrytę, wie bowiem, że rodzina matki traktowała ich małżeństwo jako degradację i mezalians. Dziewczyna ma wrażenie, że wszystko, co robi ojciec jest ambiwalentne. Raz przynosi jej wymarzonego psa, jest dobry, serdeczny, kochający. Innym razem kipi w nim złość, agresja, niechęć do ludzi z uboższych klas społecznych, którzy jego zdaniem nie zajdą daleko jak Romek. Julka nie wie, które oblicze ojca jest prawdziwe. Podobne odczucia żywi względem matki udającej na pokaz ateistkę, w istocie wierzącej w Boga i modlącej się, lecz tylko w domowym zaciszu.
Julka dostrzega coraz więcej dysonansów i paradoksów społecznych, a także przekłamań i manipulacji władzy. Widać to doskonale w szerokiej narracji mówiącej o życiu w PRL-u różnych grup społecznych. Ryrych znakomicie przedstawia ówczesną atmosferę Nowej Huty – przestrzeni dzielonej na „lepszych” i „gorszych”, której codzienność stanowią skandaliczne podziały klasowe. Autorka w mistrzowski sposób wplata wątki codziennych trosk bohaterów w szerszy kontekst historyczny. Przez pryzmat losów postaci możemy zrozumieć, jak system polityczny wpływa na życie jednostek, zmuszając je do mimowolnej akceptacji arbitralnych zasad, ale też szukania dróg ucieczki przed terrorem.
Styl pisarki jest plastyczny, emocjonalny, sensualny. Dzięki drobiazgowym opisom czytelnik ma wrażenie, jakby znał Nową Hutę od dziecka. Słyszy odgłosy tramwajów, czuje smak deserów w kawiarni „Stylowa”, widzi młodzież zafascynowaną Jackiem Kaczmarskim. Świat przedstawiony w powieści kreowany jest na realistyczny i autentyczny. Ryrych bardzo wnikliwie ukazuje metamorfozy bohaterów, ich szybkie przejścia w dorosłość, odrzucenie infantylności na rzecz wielkiej sprawy, pomimo stanu wojennego, obecności milicji i ZOMO na ulicach, a także zarządzonej godziny milicyjnej. Julka, Romek, Karina odznaczają się hartem ducha, odwagą oraz gotowością do wywrócenia reżimowego życia w imię wolnościowej idei.
W tym kontekście najbardziej interesujące są wewnętrzne przeżycia Julki. Jej rozważania o własnej rodzinie nadają powieści uniwersalny charakter, który może poruszyć czytelnika niezależnie od jego doświadczeń, zwłaszcza gdy widzimy, że nastolatka odwraca się od luksusowego życia u boku ojca i postanawia walczyć o prawa poszkodowanych. Julia widzi biedę i krzywdę, widzi, jak różni się jej życie w dobrobycie od tragicznych losów bliskich jej osób. Uświadamia sobie również, że wolność jest największą wartością, co świadczy o jej dojrzałym przeobrażeniu i posiadaniu kompasu moralnego.
Kulminacyjnymi wydarzeniami powieści są strajki górników w kopalni „Wujek” oraz robotników w Hucie im. Lenina. Strajk w „Wujku” zostaje ostro spacyfikowany przez milicję, ZOMO, a także wojsko gen. Jaruzelskiego, który brutalnie tłumi działania opozycjonistów, w wyniku czego od kul milicji ginie dziewięciu górników. Strajk w Hucie wspiera marsz obywateli oraz studentów Akademii Górniczo-Hutniczej, którzy solidaryzują się z robotnikami. Jest on nadzorowany przez uzbrojoną, upolitycznioną milicję i sadystyczne ZOMO. W przemarszu idzie Julia, dając dosadnie wszystkim do zrozumienia, którą Polskę wybiera jako bezpieczny dla siebie dom. To Polska jej przyjaciółki Kariny, a nie „czerwonego” ojca. Postać Kariny, dziewczyny ze Śląska, której cała rodzina pracowała w kopalniach, staje się dla Julki niezłomną mentorką w kwestii marzeń o przyszłości z Romkiem pod sztandarem wolnej Polski.
Serca pod lodem to powieść, która porusza ważne tematy społeczne i historyczne, nie tracąc przy tym z oczu indywidualnych historii bohaterów. Ryrych z wrażliwością i literackim wyczuciem opowiada o miłości, dojrzewaniu i dążeniu do wolności w świecie pełnym ograniczeń. Książka z pewnością przypadnie do gustu zarówno młodzieży, jak i dorosłym, którzy chcieliby przypomnieć sobie czasy PRL-u lub lepiej je zrozumieć. To również piękna lekcja o tym, jak marzenia i uczucia mogą przetrwać w najtrudniejszych warunkach.
Recenzja jest przedrukiem z miesięcznika „Nowe Książki”, 4/2025 r.
Jeśli lubisz mojego bloga i zamieszczane tu teksty wesprzyj mnie w następujący sposób:
Postaw kawę dla KawkaDlaRecenzji – buycoffee.to
Kawka kosztuje 5, 10, 15 zł.